Museum Elburg krijgt na een maandenlange restauratie woensdag 25 november haar vierhonderd jaar oude schandbank weer terug. In deze schandbank die ooit de bijnaam de Spaanse bok kreeg, konden vier veroordeelden in het openbaar te schande worden gelegd. In acht hoefijzervormige gaten werden hun voeten en benen gestoken en vastgeklemd. Eén veroordeelde heeft er in 1609 zelfs acht dagen in gelegen, zo blijkt uit een ingekerfde tekst in het hout.
De schandbank wordt woensdag in delen naar de nieuwe afdeling Stad met Recht op de tweede verdieping in het museum gebracht, waar de restaurateur de bank ter plaatse weer in elkaar zet. Museumdirecteur Anne-Marie van Hout hoopt dat alles goed gaat: “Het gevaarte is namelijk 282 centimeter breed en 196 centimeter lang en het wordt nog een flinke klus om de bank in ons mooie oude gebouw zijn nieuwe plaats te geven, maar we zijn wel heel blij dat onze schandbank weer thuis is.''
Van dergelijke schandbanken zijn er slechts twee bekend in Nederland. Het museum in Culemborg heeft een schandblok, maar daar is het podium verloren gegaan. De Elburgse schandbank is veruit het meest compleet. Datering van een dergelijke bank is erg moeilijk. Waarschijnlijk van voor 1600. Jaarringonderzoek (dendrochronologie) of archiefonderzoek zou misschien meer inzicht kunnen geven in een exacte datering.
De schandbank is gemaakt van eikenhouten balken die rond de enkelgaten verstevigd zijn met smeedijzer. Om er zeker van te zijn dat de veroordeelden niet los konden komen, zijn er twee smeedijzeren banden/lippen aan het schandblok bevestigd. Daarvoor hangen twee hangsloten. De vuren planken die het podium vormen zijn vermoedelijk een negentiende-eeuwse vervanging.
De schandbank was op verschillende plekken (vooral aan de poten) verzwakt door inwerking van vocht en houtworm. Hierdoor ging er hout verloren bij hanteren en schoonmaken. Om verlies van materiaal te voorkomen, zijn de verzwakte delen ter versteviging geïmpregneerd met een acrylaathars. Doordat het oplosmiddel van de impregneer langzaam verdampt heeft de restauratie een aantal maanden geduurd.
De constructie van de bank is in elkaar gezet met pen-gat-verbindingen. Doordat er pennen afgebroken waren, was het geheel niet meer stabiel. De pennen zijn bij de restauratie aangeheeld. Ook zijn de ontbrekende toogpennen (borgpennen) bijgemaakt, waardoor het geheel steviger is geworden. Ten slotte zijn alle onderdelen genummerd en is een opbouwinstructie geschreven om de schandbank makkelijker te kunnen demonteren. De restauratie is uitgevoerd in het atelier van meubelrestaurateur Van den Ent in Zutphen.
Elburg kende van het verkrijgen van de stadsrechten in de dertiende eeuw tot het einde van de achttiende eeuw een eigen rechtspraak. Tot de strafwerktuigen behoorde onder meer de schandballen en de stok ofwel schandbank. Aanvankelijk gingen ze ervan uit dat alleen mannen zo werden gestraft, maar in 2010 ontdekte historicus Bep de Waard-Ruijs in het archief een brief van 6 september 1751 waaruit blijkt dat ook vrouwen in deze Spaanse bok hebben gezeten. Jannigje Peters was drie dagen op water en brood in de stok gezet'omdat zij donderdagavond zeer beschonken zijnde in de kerk hard gesproken heeft over de duivel...' De Spaanse bok zou haar wel leren zich voortaan 'nuchter en ordentelijk' te gedragen.
De schandbank is één van de topstukken van Museum Elburg dat met de herinrichting een nieuwe, prominente plaats krijgt. Het museum wordt dan ingedeeld rond zes thema's: stad met recht, stad met een plan, stad van geloof, stad van weldoeners, stad vol bedrijvigheid en stad aan het water. De herinrichting is mogelijk gemaakt door subsidie van de provincie Gelderland en moet eind 2015 klaar zijn.
